اگر بخواهیم گستردگی و نحوه مراسم اربعین در کربلای معلی را باشکوه ترین مراسم شیعیان عراق و خاورمیانه به حساب آوریم و بعد به برپایی این مراسم در ایران اسلامی اشاره کنیم، بدون شک اربعین زنگبار در ردیف سومین یا چهارمین مراسم مشهور اربعین در جهان به شمار می رود که در نوع خود منحصر به فرد و نمادین است.
نمحقق و نویسنده : یاسر کنعانی
کاربرد اصطلاح فارسی "چهلم" نشان می دهد که بانیان این مراسم در قاره آفریقا و بلاد زنج ایرانیانی بوده اند که به مناطق شرق آفریقا مهاجرت کرده اند و با برپایی مراسم عزاداری در اربعین سالار شهیدان، اقدام بـه تـرویـج مـذهـب حـقه تشیع در این بلاد اسلامی نموده اند
امـروز نیز یـکـی از رسـوم مـشـهـور در میان شیعیان اثنی عشری برپایی منسجم مراسم عزاداری ابا عبدالله محرم و صفر در قاره آفریقا می باشد و با توجه به سابقه تاریخی برگزاری مراسم عاشورا و اربعین در تانزانیا و زنگبار، شیعیان منطقه شرق آفریقا با برگزاری منسجم مراسم عاشورا در دارالسلام (تانزانیا)، خود را آماده برگزاری مراسم چهلم (اربعین) در زنگبار می نمایند و این مراسم هر ساله در اربعین حسینی با شکوه خاصی به مدت سه روز در زنگبار برگزار می شود.
تحقیقات میدانی انجام شده نشان می دهد که در دو سده اخیر ایرانیان و علمای ایرانی مقیم بلاد زنج که بیشترین جمعیت شیعه و قدرتمندترین تشکیلات مالی شیعیان در آفریقا به حساب می آمدند، با برگزاری مراسم عزاداری و سینه زنی در کشور زنگبار، نقش مهمی در ترویج فرهنگ تشیع و دعوت مردم بومی به این مذهب داشته اند و وجود اماکنی همچون: تعزیه خانه حسینی، چایخانه و اشعار فارسی در نوحه های عزاداری و سبک سینه زنی بوشهری در میان عزاداران؛ نشان از تأثیر گسترده شیوه عزاداری ایرانیان در این خطه از جهان دارد. شیعیان هندی تباری که در سال های 1940 میلادی در زنگبار به دنیا آمدند و تعداد زیادی از آنها در سال های منتهی به دهه 70 میلادی مجبور به ترک این کشور بـه دلـیـل تغییر حکومت و فشار سیاسی بر شیعیان و مهاجرت به کشورهای اطراف شدند؛ هر ساله در سنتی قدیمی با شرکت در مراسم چهلم، یاد پیشینیان و اجداد خود را زنده نگه داشته و با انتقال این سنت به فرزندان خود، درصدد حفظ هویت مذهبی و فرهنگی خود برآمده اند.
تعزیه خانه حسینی -زنگبار
مراسم اربعین زنگبار با توجه به اینکه به مدت سه روز و شـب طـول مـی کـشد و در این ایام آحاد شیعیان و سالخوردگان به صورت گسترده در آن شرکت می کنند، از این جنبه حایز اهمیت است که شیعیان در گذشته دارای مساجد و حسینیه های زیادی بوده اند و دسته عزاداری شیعیان تا 5 هزار نفر شمرده می شده است و امروزه این اماکن و حسینیه ها به صورت خالی و متروکه رها شده است و با مهاجرت شیعیان ایرانی و هندی به دیگر نقاط جهان این اماکن در سال تنها یک بار و آن هم در مراسم اربعین بـازگـشـایـی شده و شیعیان با خارج کردن پرچم ها و بـیـرق های حسینی برای مراسم اربعین و سیاه پوش کردن اماکن خود، در پایان اقدام به بستن و معطر کردن پرچم ها و علم ها تا اربعین سال بعد می نمایند و در طول سال، تنها مسجد اصلی شیعیان به صورت روزمره در خدمت مؤمنان می باشد و مراسم های نماز جماعت و یومیه در آن برگزار می شود. دولت انقلابی و لاییک زنگبار که در سال 1964 به قدرت رسید، در ابتدای حکومت خود با اخراج ایرانیان و اعراب با مصادره اموال و حسینیه های آنها به بهانه عمومی کردن دارایی ها برآمدند و اموال اعراب و شیعیان را به تاراج بردند و برخی از مدارس و اماکن شیعی را مصادره و به بهانه آموزش در اختیار مدارس بومیان این کشور قرار دادند و شیعیان برای اینکه اماکن موجود فعلی را از دست ندهند، هر ساله با برپایی مراسم چهلم، اقدام به بازگشایی این حسینیه ها می نمایند تا بهانه دولت لاییک برای مصادره احتمالی آنها را بگیرند. از این جهت شیعیان در این ایام با حضور در تعزیه خانه حسینی و محفل حضرت ابالفضل العباس(ع)؛ محفل شاه خراسان، مدرسه فیض ؛ محفل بی بی فاطمه و مسجد حجت و ثقةالاسلام، به نوحه خوانی و سینه زنی می پردازند و با پذیرایی و دادن نذر به شیعیان و مردم محلی، یاد و خاطره اربعین باشکوه زنگبار را در اذهان زنده می کنند. رسومی همچون دادن شربت و پختن حلیم در روز اربعین، از سنت های ایرانی می باشد که با رسوم شیعیان هندی از جمله نذر غذاهای هندی و عطرآگین کردن بیرق ها و خروج اسب خونین نمادین به اسم ذوالجنان، با هم مخلوط شده است. حرکت دسته عزاداری شیعیان هندی به سمت ماتم خانه حسینی که نماد همبستگی با دیگر گروه های شیعی و بومیان زنگباری تلقی می شود، از مواردی است که باعث همبستگی گروه های شیعی در زنگبار و دعوت مردم سواحیلی زبان، به آشنایی با قیام امام حسین(ع) به شمار می رود.
در خصوص نحوه تأسیس تعزیه خانه حسینی در زنج شواهد موجود و مشاهدات میدانی و تحقیقات شفاهی از بومیان شهر زنگبار نشان می دهد که تغریه خانه اصلی وجود داشته است که امروزه کاملاً ویران شده است و خرابه ای از آن برجای مانده است که تنها عبارت فارسی "فدای آن لب تشنه ات"نشان می دهد که متعلق به ایرانیان بوده است و در تابلویی چوبی به تعزیه خانه حسینی و معرفی امام حسین(ع) و واقعه عاشورا به زبان انگلیسی نوشته شده است.
از دیگر عوامل انسانی که به گسترش تشیع در قاره آفریقا کمک شایانی نموه وجود کلبعلی خان ؛سردار جنگی ایرانی در در دوران قاجار از فرماندهان ارتش ایران می باشد که پس از چندی به استخدام سلطان عمان"ماجد برغش" در آمد و در سال 1870 میلادی به فرماندهی کل نیروهای نظامی عمان درجزیره زنگبار منصوب گردید. تبلیغ تشیع و گفتن "علی ولی الله"دراذان های یومیه منابر و مساجد و آباد کردن اراضی و حفرچاه از مهمترین اقدامات کلبعلی خان در دوره ده ساله حکومت بر زنگبار بوده است. وجود محله قدیمی موسوم به «عجمو» و حفر چندین چاه که نام وی بعنوان خان در آن حک گردیده است از موارد بازمانده از وی در جزیره زنگبار می باشد.
بنا بر مشاهدات انجام شده و گواهی شیعیان در قلعه پرتغالی ها در جوار کنار قصر سلطان زنگبار حسینیه ای تاسیس شده بود ؛ که ایرانیان در ایام محرم در آن مکان با حضور سلاطین زنگبار سالها به نوحه خوانی و عزاداری می نمودند .
در قرن معاصر نیز حضور مبلغین ایرانی تبار و سفر علماء ایرانی به شرق آفریقا و سکونت در جزیره زنگبار از عوامل غیر قابل انکار تبلیغ آیین تشیع و فرهنگ عاشورا بوده است . سید عبد الحسین مرعشی از شاگردان مرجع بزرگ تقلید وقت درکربلا آیت الله مازندرانی بوده که در سال 1885 میلادی برای تبلیغ تشیع و پاسخگویی به مسائل شرعی شیعیان وارد زنگبار گردید.
حضور ایرانیان در سواحل شرق آفریقا که در سراسر جزایر و کناره های اقیانوس هند اقدام به تاسیس مساجد و اماکنی با معماری ایرانی – اسلامی نموده اند از عوامل پیشرفت مردم بومی شرق آفریقا و توسعه تمدن سواحیلی بشمار می رود و در حالیکه استعمارگران اروپایی به غارت و کشتار مردم اقدام کرده اند ؛در تاریخ آفریقا و سابقه ذهنی مردم ؛تنها خدمات ایرانیان در آبادانی شهرها و گسترش مبادلات تجاری برجای مانده است.
ایشان در دوران سی و سه ساله تبلیغ در زنگباردر احیاء مراسم های مذهبی و ایام محرم فعالیت چشمگیری داشته و بعد از رحلت وی چند تن دیگر از علماء همچون آیت الله مروج وسید حسین شوشتری(داماد سید عبدالحسین ) و فرزندش محمد مهدی شوشتری در پنجاه سال اخیر راه تبلیغی تشیع را ادامه دادند و با پیوند زناشویی میان فرزندان خاندان مرعشی با خاندان شوشتری ؛نسل جدیدی از «مرعشی شوشتری » و نوادگان آنها در جزیره زنگبار بوجود آمد که به تبلیغ اسلام و تشیع پرداختند.
در سال 1997 میلادی با رحلت سید محمد مهدی شوشتری آخرین یادگار حضور علماء ایرانی درشرق آفریقا به پایان رسید و پس از یکصد سال تبلیغ دینی ،نسل دومین گروه مهاجرین ایرانی به زنگبار به حیات خود پایان داد.
برخی از فرزندان و نوادگان خاندان شوشتری هم اکنون درایران و شهر اهواز و تهران سکونت داشته و تعدادی از انها که در دوران طفولیت از زنگبا ر به ایران کوچ کرده اند ؛به زبان سواحیلی مسلط بوده و گهگاهی برای دیدار از دوستان و نزدیکان خود به زنگبار سفر می کنند. در حال حاضر در زنگبار چندین خانواده ایرانی بنام های شوشتری و فرزندان آیت الله مروج در حال زندگی می باشد و به کسب و کار مشغول می باشند. از دیگر علائمی که امروزه درنوحه خوانی ها و یسنه زنی شیعیان در کشورهای آفریقایی بچشم می خورد وجود نوحه ها و اشعار شاعران ایرانی می باشد که با همان لحن فارسی ؛خوانده می شود .
در کشور تانزانیا و زنگبار و دیگر کشورها از جمله ماداکاسگار و کومور افرادی وجود دارند که در ایام محرم به زبان فارسی اقدام به نوحه خوانی و روضه خوانی می نمایند و درکشور زنگبار هر ساله در ایام محرم و اربعین مراسم سنتی سینه زنی و نوحه خوانی برگزار می شود.
یکی از این مراسم های عزاداری موسوم به سینه زنی بوشهری می باشد که اشعاری همچون «علی اصغر زینب ؛ نور چشمهای زینب » وجود دارد. در این مراسم افراد با حلقه زدن و دست انداختن گردن یکدیگر ؛می جرخند وشیعیان بومی نیز با فراگرفتن این نوع سینه زنی ؛آنرا مدیون ایرانیان می دانند.
علاوه بر حضور ایرانیان و مبلغین ایرانی در زنگبار که ارتباط تنگاتنگی با شیعیان خوجه اثنی عشری داشتند و امامان جماعت و ملجاء شعیان هندی تبار بوده اند برخی دیگر ازشیعه نیزدارای تشکیلات و حسنیه های در کشورهای آفریقایی می باشند و در کشورهای غرب آفریقا همچون ساحل عاج ؛ سنگال و بنین حضور دارند و ساکنان لبنانی تبار حضور منسجمی در ترویج تشیع و برپایی مجالس سوگواری و ایام محرم و تاسوعا دارند.
در کشور تاتزانیا و جزیره زنگبار نیز مکانی بنام حسینیه بحرانی ها می باشد که شیعیان عرب تبار بحرینی و عمانی اقدام به عزاداری برای سید الشهداء می نمایند و در کتبیه سال تاسیس آن 1345 هجری قمری توسط" صالح بن علی بحرانی" بعنوان موکل این ماتم سرا ؛قید شده است.
در ایام اربعین دسته عزاداری شیعیان با حضور در این محل که مکان استقرار شیعیان بومی زنگباری می باشد ؛اقدام به عزاداری نموده و یکی از افرادی که از مسلمانان بومی اهل سنت به مذهب تشیع گرویده است ؛با زبان سواحیلی برای مردم اقدام به سخنرانی تبلیغی می نماید. در این مراسم اسبی که معرف ذوالجنان می باشد به بیرون آورده می شود و در چندین خیابان به گردش در می آید و مردم بومی از علت خون آغشته بودن این اسب سوال می کنند و شیعیان و عزادری حسینی ؛مردم آفریقا از ظلمی که بر نوه رسول خدا واقع شده است ؛آگاه می شوند و این اسب خونین ظلم امویان را به دیگر مسلمانان یادآوری می کند .
قابل ذکر است شیعیان مهاجرت کرده به اروپا ؛آمریکا و سایر نقاط جهان در روزهای منتهی به 20 صفر از طریق دریا و هوا خود را به زنگبار رسانیده و خود را برای مراسم اربعین آمـاده مـی کننـد و هتـل و مسافرخانه های متعلق به شیعیان، به صورت رایگان در اختیار آنها قرار می گیرد.
این مقاله بخشی از کتاب پیشینیه تاریخی ایرانیان و شیعیان در شر ق آفریقا می باشد که در حال ویرایش نهایی می باشد
منبعhttp://ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=15493 :